SOŁOWKI
1923-1939

W sowieckiej Rosji w latach 1917-1923 system więziennictwa był w początkowej fazie rozwoju, przez co często go reorganizowano. Więzienia, obozy pracy, domy poprawcze i kolonie karne miały różne nazwy i podlegały różnorakim organom represji: WCzK, NKWD i Ludowemu Komisariatowi Sprawiedliwości.

W 1923 roku w wyniku kolejnych przekształceń organów bezpieczeństwa powstaje Państwowy Zarząd Polityczny OGPU, a zarządzanie miejscami odbywania kary zostaje scentralizowane. W tym samym roku zorganizowano Sołowiecki Obóz Specjalnego Przeznaczenia OGPU – Sołowieckij łagier osobogo naznaczenija SŁON OGPU, który był pierwszą dużą strukturą obozową prowadzącą działalność gospodarczą. Od 1929 roku łagry zaczęły się zmieniać, przekształcając się w dynamicznie rozwijający się system. Korzystano przy tym z doświadczeń SŁON. Na terenie całego ZSRR rosną duże kompleksy łagrowo-przemysłowe: Sibłag, Dalłag, Uchtpeczłag i inne. W 1930 roku powstaje Główny Zarząd Obozów – Gławnoje uprawlenije łagieriej GUŁAG.

W obozie na Wyspach Sołowieckich więźniowie wykonywali
następujące prace:

• eksploatacja lasów i złóż torfu
• praca w cegielni, garncarni, stoczni, zakładach mechanicznych, garbarni, zakładach szewskich, szwalniach i in.
• praca w rolnictwie i przy hodowli zwierząt futerkowych
• połów ryb
• połów ssaków morskich i wytapianie tłuszczu
• badania nad adaptacją roślin uprawnych w klimacie Północy
• badania nad przemysłowym wykorzystaniem wodorostów morskich.

W podobozach na lądzie stałym:

• eksploatacja lasów
• budowa dróg w Karelii, czterech traktów prowadzących do granicy z Finlandią: Kiem-Uchta, Łouchi-Kiestieńga, Wostocznaja Guba-Karmasielga, Parandowo-Tiszkoziero
• przygotowania do budowy północnego odcinka Kanału Białomorskiego
• załadunek i rozładunek pociągów Kolei Murmańskiej.

Liczba więźniów w obozie sołowieckim (średnio rocznie):
1923 – 3050
1924 – 4100
1925 – 6800
1926 – 9300
1927 – 12 800
1928 – 14 000
1929 – 21 900
1930 – 65 000
1931 – 71 800
1932 – 15 100
1933 – 19 300

Naczelnicy obozu sołowieckiego SŁON OGPU
1923-1928 – A.P. Nogtiew
1928-1929 – F.I. Ejchmans
1929-1930 – A.P. Nogtiew
1930-1931 – A.A. Iwanczenko
1931 – K.I. Dukis
1931-1933 – E.I. Sienkiewicz
1933 – ? Buchband, Ponomariow, Jewlew

W dokumentach widnieją również nazwiska innych osób, które czasowo pełniły obowiązki naczelnika obozu sołowieckiego:
A.Ja. Martinelli, D.W. Uspienski, W.A. Mordwinow, W.P. Sołoduchin.

Naczelnicy Sołowieckiego Więzienia Specjalnego Przeznaczenia STON (Sołowieckaja tiurma osobogo naznaczenija) w latach 1936-1939: I.A. Apieter, I.K. Kollegow, A.A. Czeczew.

Kalendarium

1920
W klasztorze żyje 400 mnichów i 200 nowicjuszy.
Na Sołowki przybywa Specjalna Komisja Archangielskiego Gubernialnego Komitetu Rewolucyjnego RKP(b) pod kierownictwem M.S. Kiedrowa, który przejmuje skład broni pozostały po wycofaniu Białej Armii Północnej w 1919 roku i brytyjsko-francuskich interwentów (8 działek 76 mm, 2 karabiny maszynowe, 600 karabinów, skład amunicji) oraz zapasy żywności (ponad 40 ton mąki, 400 kg cukru) i rzeczy drogocenne (srebra, futra, jedwabie).
Przejęcie wszystkich budynków i całego dobytku klasztoru przez Archangielski Gubernialny Komitet Wykonawczy RKP(b).
26 maja – utworzenie obozu pracy przymusowej dla około 200 więźniów (zlikwidowany w maju następnego roku).
Utworzenie sowchozu „Sołowki”, pełna nazwa: Zarząd Sowieckiego Gospodarstwa na Wyspach Sołowieckich.
Aresztowanie opata klasztoru archimandryty Wieniamina – Wasyla Kononowa (1869-1928).
Mianowanie komisarza politycznego S.A. Abakumowa komendantem Wysp Sołowieckich.

1922
Rekwizycja kosztowności i zabytków klasztornych z udziałem przedstawicieli Centralnej Komisji dla Rekwizycji Kosztowności Cerkiewnych i Głównego Komitetu do spraw Muzeów i Ochrony Zabytków przy Ludowym Komisariacie Oświaty (waga wywiezionych zabytkowych przedmiotów i kosztowności przekroczyła 2,5 tony).

1923
26-28 maja – pożar sołowieckiego kremla, zniszczenia na wielką skalę.
lipiec – zwożenie na Sołowki więźniów z Północnych Obozów Koncentracyjnych (inna nazwa: Północne Obozy Pracy Przymusowej) GPU NKWD i GUPR NKWD (Główny Zarząd Prac Przymusowych NKWD) w Archangielsku, Chołmogorach i Piertomińsku.
13 października – utworzenie Sołowieckiego Obozu Specjalnego Przeznaczenia SŁON na mocy uchwały Rady Komisarzy Ludowych ZSRR.
Przekazanie klasztoru i całego Archipelagu Sołowieckiego OGPU.

Protokół nr 15 z posiedzenia Rady Komisarzy Ludowych ZSRR dnia 13 października 1923 roku.
Rada Komisarzy Ludowych postanawia:
1. Zorganizować Sołowiecki Obóz Robót Przymusowych Specjalnego Przeznaczenia i dwa punkty przesyłowo-rozdzielcze w Archangielsku i Kiemi.
2. Organizację i zarządzanie wyszczególnionymi w pkt 1 obozem
i punktami przesyłowo-rozdzielczymi powierzyć OGPU.
3. Wszystkie posiadłości, budynki, inwentarz żywy i martwy, wcześniej należący do byłego monastyru sołowieckiego, a również do obozu Piertomińskiego i Archangielskiego punktu przesyłowo-rozdzielczego, przekazać bezpłatnie OGPU. […] Zastępca przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych Rykow
Sekretarz wykonawczy Rady Komisarzy Ludowych Gorbunow

A.I. Rykow, po śmierci W.I. Lenina premier rządu (przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych) ZSRR w latach 1924-1930, rozstrzelany w 1938 roku.
N.P. Gorbunow, sekretarz RKL ZSRR w latach 1923-1930, rozstrzelany w 1938 roku.
19 grudnia – w pustelni Sawwatijewskiej straż strzela do więźniów, ginie sześciu członków Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (mienszewików).

1925
Otwarcie krypt grobowych świętych Zosimy, Sawwatija i Germana. Wystawienie szczątków na widok publiczny w łagrze, a potem przekazanie do muzeum ateizmu w Soborze Kazańskim w Leningradzie.

1926
Memorandum Biskupów Sołowieckich do władz ZSRR podpisane przez dwudziestu czterech biskupów i arcybiskupów więzionych na Sołowkach, w którym apelują o przestrzeganie zasady rozdziału między państwem i Cerkwią oraz swobodę działania Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej i zaprzestanie prześladowań.

1927
Realizacja propagandowego filmu „Sołowki” na zlecenie OGPU przez ekipę wytwórni filmowej „Sowkino”, reż. A. Czerkasow, operator S. Sawienko, w którym obóz sołowiecki przedstawiono jako idylliczne miejsce resocjalizacji przestępców przez pracę (zdjęcia zakończono w następnym roku).

1929
20-23 czerwca – wizyta Maksyma Gorkiego na Wyspach Sołowieckich.
W artykule „Sołowki” opublikowanym w dzienniku „Izwiestia” pisarz wychwala „humanitarną politykę edukacji przez pracę” prowadzoną w obozach OGPU.
29 listopada – egzekucja przez rozstrzelanie 53 więźniów, głównie byłych oficerów carskich i Białej Armii.

1930
kwiecień-maj – przybywa specjalna komisja Kolegium OGPU pod kierownictwem A.M. Szanina mająca na celu „kompleksowe zbadanie działalności obozu”. W wyniku przeprowadzonego śledztwa za nadużycia w obozie 16 osób skazano na rozstrzelanie, a 38 na wyroki od 2 do 10 lat łagrów.

1931
Podporządkowanie obozu sołowieckiego Białomorsko-Bałtyckiemu Obozowi Pracy Poprawczej Biełtbałtłag. Skierowanie dużej liczby więźniów w rejon budowy Kanału Białomorskiego.

1933
Obóz sołowiecki zostaje podporządkowany Białomorsko-Bałtyckiemu Obozowi Pracy Poprawczej Biełtbałtłag ITŁ jako VIII Sołowiecki Specjalny Podobóz Biełtbałtłag.

1936
28 listopada – przekształcenie obozu w Sołowieckie Więzienie Specjalnego Przeznaczenia – Sołowieckaja tiurma osobogo naznaczenija STON, podległe Zarządowi Głównemu Bezpieczeństwa Państwowego NKWD. Likwidacja większości rodzajów działalności gospodarczej na Wyspach Sołowieckich, znaczna redukcja liczby więźniów.

1937
Leningradzka trojka wydaje wyroki śmierci na 1627 więźniów więzienia sołowieckiego. Tzw. pierwszy etap sołowiecki przewieziono do Miedwieżjegorska w Republice Karelii, gdzie na przełomie października i listopada w uroczysku Sandarmoch, 16 km od miasta, rozstrzelano 1111 skazanych. Drugi etap sołowiecki złożony z 509 skazanych rozstrzelano w grudniu w Leningradzie.

1939
2 listopada – likwidacja Sołowieckiego Więzienia Specjalnego Przeznaczenia STON.
Przekazanie Archipelagu Sołowieckiego Flocie Północnej, utworzenie bazy szkoleniowej marynarki wojennej.

1940-1966
Dalsza dewastacja klasztoru sołowieckiego. Rozbudowa osiedla mieszkaniowego na wyspie Wielka Sołowiecka.

1967
UtworzenienaSołowkachfiliiArchangielskiegoMuzeumKrajoznawczego.

1974
Powołanie sołowieckiego muzeum-rezerwatu przyrody. Początek restauracji klasztoru.

1990
Zwrot budynków klasztornych Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Powrót pierwszych mnichów na Sołowki. Otwarcie stałej wystawy „Sołowieckie Łagry Specjalnego Przeznaczenia 1923-1939” zorganizowanej przez Stowarzyszenie Memoriał i Muzeum Sołowieckie.

1992
Przewiezienie z Petersburga na Sołowki szczątków założycieli klasztoru, świętych Sawwatija, Zosimy i Germana.
Likwidacja bazy marynarki wojennej na Wyspach Sołowieckich.
Wpisanie monastyru sołowieckiego na Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO.

_____
Na podstawie:
1. S. Kriwienko, „Sołowiecki ITŁ OGPU” w: N. Ochotin, A. Roginski, red., „Łagry. Przewodnik encyklopedyczny”, oprac. Ośrodek Badań, Informacji i Upowszechniania Memoriał, Moskwa, tłum. R. Niedzielko, wyd. Ośrodek KARTA, Warszawa 1998.
2. J. Brodski, „Sołowki. Dwadcat’ let osobogo naznaczenija”, wyd. ROSSPEN Rossijskaja Politiczeskaja Encikłopedia, Moskwa 2002.
3. A.Ł. Kubasow, „Koncentracionnyje łagieria na siewierie Rossii wo wriemia grażdanskoj wojny”, „Nowyj istoriczeskij wiestnik”, Nr 20 / 2009, str. 61.
4. I.I. Czuchin, „Kanałoarmiejcy, istorija stroitielstwa Biełomorkanała”, wyd. Karelia, Pietrozawodsk 1990.
5. I.I. Czuchin, „Dwa dokumienta komisji A.M. Szanina na Sołowkach”, w: N. Ochotin, A. Roginski, red., „Zwieńja. Istoriczeskij almanach”, t. 1, Moskwa 1991, str. 363.
6. M. Rozanow, „Sołowieckij koncłagier w monastyrie 1922-1939”, wyd. autora 1979.
7. A.J. Razumow, „Skorbnyj put’ sołowieckich etapow. Prodołżenije poiska”,
w: A.J. Razumow, red., „Leningradskij Martirołog: 1937-38”, t. 8, Petersburg, 2008.
8. W.W. Skopin, „Na Sołowieckich ostrowach”, wyd. Iskusstwo, Мoskwa, 1991.