EKSPEDYCJA WAJGACKA
1930-1936

Ekspedycję Wajgacką OGPU zorganizowano w 1930 roku w celu poszukiwania i eksploatacji rud polimetalicznych na wyspie Wajgacz położonej pomiędzy Nową Ziemią a lądem stałym, w Cieśninie Karskie Wrota, między morzami Barentsa i Karskim.

W połowie 1929 roku została przyjęta nowa, „przyspieszona” wersja pierwszego planu pięcioletniego (1928–1932), który kładł nacisk na wydobycie surowców naturalnych w ZSRR. „W celu kolonizacji bezludnych terytoriów i eksploatacji ich zasobów” OGPU miała dostarczyć siłę roboczą i stworzyć sieć obozów pracy poprawczej.

W lipcu 1929 roku wyruszyła Ekspedycja Uchtyńska OGPU dla eksploatacji terenów roponośnych w dorzeczu Peczory w Komi ASRR. W następnym roku zorganizowano Ekspedycję Wajgacką OGPU, a w 1931 roku Ekspedycję Workucką dla rozpoczęcia eksploatacji bogatych złóż węgla kamiennego.
Ekspedycja Wajgacka nie przyniosła spodziewanych rezultatów – odkryte złoża surowców naturalnych nie miały większego znaczenia gospodarczego – ale odegrała pewną rolę w oswojeniu tego regionu Arktyki. W szczytowym okresie liczba więźniów ekspedycji sięgała 1500 osób. Liczba ofiar nie została ustalona. Biorąc pod uwagę dobre warunki wyżywienia, ubrania i zakwaterowania więźniów, można przypuszczać, że śmiertelność była tam niska. Obóz na wyspie Wajgacz, obok Norylska i Peweku na Czukotce, był jednym z najbardziej wysuniętych na północ punktów Gułagu.

Więźniowie Ekspedycji Wajgackiej wykonywali następujące prace:

• poszukiwania geologiczne na wyspie Wajgacz, Półwyspie Jugorskim i wybrzeżu Morza Karskiego
• budowa i eksploatacja kopalni rudy cynkowo-ołowiowej oraz zakładu wzbogacania rudy na Przylądku Razdielnyj
• budowa kopalni rudy miedzi na Półwyspie Dyrowatyj
• budowa kopalni fluorytu w Amdiermie
• budowa osiedli: Warniek, Amdierma i częściowo Chabarowo
• pomiary topograficzne i obserwacje meteorologiczne.

Liczba więźniów:
1930 – 125
1931 – 330 (wrzesień)
1932 – 1100 (grudzień)
1933 – brak danych
1934 – 1500 (styczeń)
1935 – 1200 (styczeń)
1936 – 1100 (styczeń)

Naczelnicy Ekspedycji Wajgackiej OGPU:
1930-1932 – F.I. Ejchmans
1932-1934 – A.F. Dickałn
1934-1935 – S.F. Sidorow

Kalendarium

1921
Ekspedycja naukowa kierowana przez geologa N.A. Kulikowa odkrywa złoża rud polimetalicznych w południowo-zachodniej części wyspy Wajgacz.

1925
Ekspedycja Akademii Nauk ZSRR na Nową Ziemię odwiedza Wajgacz i pobiera próbki rudy ze złoża odkrytego przez N. A. Kulikowa; mają one wysoką zawartość ołowiu i cynku.

1926
Ekspedycja geologiczna pod kierownictwem A.K. Szenkmana zorganizowana przez władze Archangielska.
18 sierpnia – formalne pojawienie się na wyspie organów władzy radzieckiej: została wybrana Rada Wyspy Wajgacz złożona z dwóch Samojedów. Mieszkańcy wyspy: sześciu Rosjan i około stu Samojedów mieszkających w 27 czumach (namioty ze skór renifera).

1927
Pierwsze osiedle w północnej części Wajgacza – faktoria myśliwska w Zatoce Dołgaja. Utworzenie sowchozu myśliwskiego Samojedów „Wajgacz”.

1929
Kolejna ekspedycja A.K. Szenkmana ustala, że złoża cynku i ołowiu na Wajgaczu mogą mieć znaczenie przemysłowe. Fiodor Ejchmans zaznajamia się z wynikami ekspedycji w Archangielsku.

1930
kwiecień – Biuro Polityczne KC WKP(b) podejmuje decyzję o eksploatacji złóż rud polimetalicznych na Wajgaczu.
maj – Rada Komisarzy Ludowych ZSRR poleca kierownictwu OGPU organizację Ekspedycji Wajgackiej.
Nabór uczestników (więźniów, wolnych pracowników, ochrony) powierzono Zarządowi Północnych Obozów Pracy Poprawczej.
13 lipca – mianowanie na stanowisko naczelnika ekspedycji Fiodora Ejchmansa.
Zarząd Północnych Obozów Specjalnego Przeznaczenia OGPU zajmuje się kompletowaniem kontyngentu więźniów, werbunkiem pracowników wolnonajemnych i żołnierzy ochrony ekspedycji. Uczestnicy są przerzucani do Archangielska.
17 lipca – lądowanie na Wajgaczu w Zatoce Warnieka pierwszego etapu ekspedycji w składzie: 125 więźniów, kilkunastu żołnierzy, siedmiu wolnonajemnych geologów i inżynierów górnictwa. Budowa bazy ekspedycji – osiedla Warniek.
Poszukiwania geologiczne na wyspie. Przygotowania do eksploatacji wcześniej rozpoznanych złóż na Przylądku Razdielnyj nad Zatoką Warnieka.

1931
Budowa kopalni i początek wydobycia rud cyny i ołowiu na Przylądku Razdielnyj. Odkrycie złóż rudy miedzi ze śladami złota, srebra
i platyny na Półwyspie Dyrowatym na północnym krańcu wyspy przez Samojeda Sobolewa. Budowa kopalni w tym miejscu.

1932
Budowa sześciu nowych baraków dla więźniów, budynku elektrowni spalinowej i klubu. Zakup przez Ekspedycję Wajgacką szkunera żaglowo-motorowego o wyporności 50 ton, który nazwano „Wajgacz”.
Uruchomienie przy kopalni zakładu wzbogacania rudy cynkowo-ołowiowej według metody opracowanej przez więźnia, profesora D.S. Galperina.
Poszukiwania rud polimetalicznych na wyspie i lądzie stałym (Półwysep Jugorski, wybrzeże Morza Karskiego) prowadzone przez dwanaście brygad więźniów pod kierownictwem geologów. Odkrycie bogatego złoża fluorytów na zachodnim wybrzeżu Morza Karskiego koło ujścia rzeki Amdiermy, 70 km od Wajgacza.

1933
Otwarcie muzeum przyrodniczego w osiedlu Warniek, w którym zgromadzono okazy geologiczne, zoologiczne, zielnik lokalnej flory, fotografie i mapy.
Odsłonięcie pomnika na zbiorowej mogile 24 więźniów, którzy zamarzli jesienią 1932 roku przy załadunku rudy na parowiec „Gleb Bokij”. Zmniejszenie zakresu prac na Wajgaczu. Przerzucanie więźniów i sprzętu ekspedycji na kontynent do Amdiermy, gdzie rozpoczęto budowę kopalni fluorytu.

1934
Powierzenie Ekspedycji Wajgackiej budowy północnego odcinka linii kolejowej Workuta – Cieśnina Jugorski Szar (220 km). Rozpoczęcie budowy przystani dla statków i osiedla Chabarowo na Półwyspie Jugorskim jako bazy budowy kolei.
Budowę kolei potem zarzucono.
sierpień – podporządkowanie Ekspedycji Wajgackiej Zarządowi Północnej Drogi Morskiej i reorganizacja: wydzielenie jednostki gospodarczej „Kombinatu Zachodnio-Arktycznego” i Wajgackiego Wydzielonego Punktu Obozowego.

1935
Wstrzymanie wszystkich prac górniczych i poszukiwawczych na wyspie z powodu zalania kopalni na Przylądku Razdielnyj. Całkowita ewakuacja więźniów, sprzętu górniczego, materiałów budowlanych, zapasów żywności z Wajgacza do osiedla przy budowanej kopalni fluorytów w Amdiermie.

1936
Wizyta w Amdiermie delegacji Zarządu Północnej Drogi Morskiej pod kierownictwem Otto Szmidta.
17 października – likwidacja Ekspedycji Wajgackiej. Transport więźniów do Archangielska parowcem „Krasnoje Znamia”. Zajęcie opustoszałego osiedla Warniek przez wajgacki kołchoz myśliwych i kołchoz hodowli reniferów. Mieszkańcy: około stu Samojedów.

_____
Na podstawie:
1. J.W. Kaniew, „Wajgacz Sowieckij”, gazeta „Niar’jana wyndier”, nr 122-123, 20.07.2006, Narian Mar.
2. N.A. Okładnikow, „Kak rudu iskali na Wajgacze”, „Prawda Siewiera”, 20.12.2001, Archangielsk.
3. S. Kriwienko „Wajgacka Ekspedycja OGPU” w: N. Ochotin, A. Roginski, red., „Łagry. Przewodnik encyklopedyczny”, oprac. Ośrodek Badań, Informacji i Upowszechniania Memoriał, Moskwa, tłum. R. Niedzielko, wyd. Ośrodek KARTA, Warszawa 1998.
4. I.G. Flige, „Osobłag Wajgacz”, Wiestnik Miemoriała, Moskwa 1999.