KOŁYMA
1931-1960

Kołyma jest nazwą umowną, która przyjęła się w latach dwudziestych XX wieku jako określenie obszaru na dalekim wschodzie ZSRR, gdzie odkryto złoża złota w dorzeczu rzeki Kołymy. Później – jako nazwa największego zespołu obozów Gułagu rozlokowanego na olbrzymim terytorium obejmującym różne obszary geograficzne i jednostki administracyjne. Północno-Wschodnie Poprawcze Obozy Pracy (Siewiero-wostocznyje isprawitielno-trudowyje łagieria SWITŁ, w skrócie Siewwostłag) zorganizowano w 1932 roku. Miały być zapleczem siły roboczej dla Zjednoczenia Budownictwa Drogowego i Przemysłowego w Rejonie Górnej Kołymy „Dalstroj”, powołanego rok wcześniej dla rozpoznania i eksploatacji złóż złota w rejonie olsko-siejmczańskim w Kraju Dalekowschodnim oraz budowy drogi od Zatoki Nagajewa do rejonu wydobycia złota. Początkowo Dalstroj obejmował powierzchnię zbliżoną do dzisiejszego obwodu magadańskiego, ale był systematycznie rozszerzany i w następnych latach objął wschodnie rejony Jakucji, północną część Kraju Kamczackiego i część Półwyspu Czukockiego.

W 1951 roku Dalstroj i Siewwostłag operowały na obszarze 3 milionów kilometrów kwadratowych, czyli ponad 10% powierzchni ZSRR. Gigantyczne, wielobranżowe przedsiębiorstwo Dalstroj i zintegrowany z nim system łagrów był ważną strukturą w potencjale gospodarczym państwa. Powstające na początku lat trzydziestych wielkie kompleksy obozowo-przemysłowe położone na dalekiej Północy, obok Kołymy także w Workucie i Norylsku, pozwoliły na eksploatację złóż surowców naturalnych w trudno dostępnych regionach i odegrały znaczącą rolę w procesie przyspieszonej industrializacji ZSRR.
Warunki panujące w obozach Kołymy były wyjątkowo ciężkie, a śmiertelność więźniów wysoka. W latach 1932-1954 według dokumentów wydziału ewidencyjno-rozdzielczego Gułagu przez obozy Kołymy przeszło 860 tysięcy więźniów, z czego zmarło ponad 120 tysięcy. Liczba ta jest w rzeczywistości większa, ponieważ nie obejmuje tych więźniów, którzy zmarli w czasie transportu i na tzw. wiecznej zsyłce po zwolnieniu z obozów.

Więźniowie obozów Kołymy (SWITŁ) wykonywali następujące prace:

• rozpoznanie i eksploatacja złóż złota w dorzeczu Kołymy i Indygirki
• obsługa przedsiębiorstw górniczo-przemysłowych: Północnego, Południowego, Południowo-Zachodniego, Zachodniego, Tieńkińskiego, Czaj- Uriackiego i Indygirskiego – w sumie kilkadziesiąt kopalni złota i innych surowców
• budowa i obsługa zakładów oczyszczania rudy złotonośnej
• poszukiwanie i wydobycie złóż cyny (ponad 30) w dorzeczu Kołymy, Jany, Indygirki i na Czukotce
• rozpoznanie i eksploatacja złóż wolframu, molibdenu i kobaltu; budowa hut tych metali
• rozpoznanie, wydobycie i wzbogacanie rudy uranu ze złoża siewiernego, butugyczagskiego, suguńskiego
• wydobycie węgla w rejonach: arkagalińskim, elgeńskim, zyrianowskim i omsukczańskim
• budowa drogi z Magadanu do regionów górniczych, a następnie do Jakucka (2000 km), a także dróg lokalnych, w sumie ponad 3000 km
• budowa i obsługa portów w zatokach: Nagajewa, Wanino, Muczka, Wiesiołaja oraz w Peweku nad wybrzeżu Oceanu Arktycznego i Egwekinot w Zatoce Kriesta na Czukotce
• obsługa Zarządu Kołymskiego Transportu Rzecznego, Kołymsko-Indygirskiej i Jańskiej Żeglugi Rzecznej, budowa stoczni nad rzeką Kołymą
• budownictwo mieszkaniowe i komunalne w Magadanie i innych osiedlach
• budowa łagrów i budynków administracji obozowej
• budowa lotnisk w Magadanie, Peweku, nad dolną Indygirką i w innych miejscach
• budowa kolei wąskotorowej Magadan – Pałatka
• budowa i obsługa kilkunastu elektrowni cieplnych oraz dwóch elektrowni wodnych przy Jeziorze Jacka Londona i na rzece Kiuelsena
• budowa przemysłowych linii energetycznych: Jagodnyj – Bierełoch – Arkagała, Kiuelsena – Jagodnyj, Egwekinot – Jultin, Arkagała – Ust-Nera i innych
• budowa i obsługa przedsiębiorstw pomocniczych: cementowni, hut szkła, cegielni, odlewni stali i innych
• eksploatacja lasów
• rybołówstwo
• prace rolne w sowchozach.

Liczba więźniów (na 1 stycznia) i śmiertelność w obozach SWITŁ w latach 1933-1953:
1932 – 9928
1933 – 11 100
1934 – 29 659
1935 – 36 313
1936 – 48 740
1937 – 70 414

w latach 1932-1937 zmarło 4000 więźniów
1938 – 90 741 / zmarło 12 400
1939 – 117 926 / zmarło 9577
1940 – 161 946 / zmarło 9274
1941 – 179 041 / zmarło 15 676
1942 – 147 976 / zmarło 14 933
1943 – 96 341 / zmarło 11 156
1944 – 76 388 / zmarło 6657
1945 – 87 335 / zmarło 7608
1946 – 69 459 / zmarło 3931
1947 – 79 613 / zmarło 10 312
1948 – 106 893 / zmarło 4648
1949 – 93 115 / zmarło 1946
1950 – 129 411 / zmarło 2114
1951 – 154 242 / zmarło 2546
1952 – 167 737 / zmarło 1690
1953 – 151 069 / zmarło 679

Ogółem w latach 1932-1953 do obozów Kołymy przybyło 809 601 więźniów, z czego zmarło 119 147.

Liczba więźniów (na 1 stycznia) w obozach SWITŁ w latach 1954-1957, brak danych o liczbie zmarłych:
1954 – 88 077
1955 – 72 177
1956 – 39 645
1957 – 23 890

Naczelnicy Dalstroju:
1932-1937 – E.P. Bierzin
1938 – K.A. Pawłow
1939-1948 – I.F. Nikiszow
1948-1950 – I.G. Pietrienko
1950-1953 – I.L. Mitrakow

Naczelnicy SWITŁ w latach 1932-1956:
1932-1934 – R.I. Waśkow
1934 1937 – I.G. Filippow
1937-1938 – S.N. Garanin
1940-1941 – A.A. Wiszniewiecki
1941-1945 – E.I. Drabkin
1945-1948 – N.F. Titow
1948-1951 – A.A. Dieriewianko
1953-1954 – I.L. Mitrakow
1956 – płk D.F. Łubienczenko

Wydobycie złota (w tonach) w latach 1933-1953:

W latach 1932-1955 w ZSRR wydobyto 2520 ton złota, z czego Dalstroj – 1150 ton.

Kalendarium

1916
Pierwsza wzmianka o występowaniu złota w dolinie rzeki Sriednikan w górnym dorzeczu Kołymy.

1928
Prywatny poszukiwacz złota F. Polikarpow odkrywa bogate złoża nad strumieniem Bezimiennyj, dopływem rzeki Sriednikan. Gorączka złota w Ochocku – wymarsz, pomimo zakazu władz, około 200-300 osób do odległej o 500 km doliny Sriednikan. Odkryte tereny złotonośne przejmuje państwowe zjednoczenie „Sojuzzołoto”; początkowo nakaz zdawania urobku dla indywidualnych poszukiwaczy „po ustalonej cenie 1 rubla 13 kopiejek za gram”, następnie wprowadzenie całkowitego zakazu poszukiwań złota przez osoby prywatne.
Przybycie z Moskwy Pierwszej Ekspedycji Kołymskiej pod kierownictwem geologa Jurija A. Bilibina.

1929
Ogłoszenie przez geologów J. Bilibina i kierownika Geologicznej Ekspedycji Jakuckiej Filii Akademii Nauk ZSRR Siergieja Obruczewa odkrycia w górnym dorzeczu Kołymy, pomiędzy rzeką Indygirką a środkowym pasmem Gór Czerskiego, olbrzymich terenów złotonośnych o długości 700 km i szerokości 150-200 km. Wstrzymanie prac górniczych zjednoczenia „Sojuzzołoto” w rejonie Sriednikan w obwodzie magadańskim z powodu braków w zaopatrzeniu i dramatycznego głodu. Wydobycie 89 kg złota.

1931
20 sierpnia – obrady Biura Politycznego KC WKP(b) na temat eksploatacji złóż złota na Kołymie.
11 listopada – KC WKP(b) przyjmuje uchwałę „O Kołymie”.
13 listopada – uchwała Rady Pracy i Obrony ZSRR o „organizacji państwowego Zjednoczenia dla Drogowego i Przemysłowego Budownictwa w Rejonie Górnej Kołymy «Dalstroj» (dalekowschodnie budownictwo)”. Podporządkowanie zjednoczenia bezpośrednio Radzie Pracy i Obrony ZSRR i KC WKP(b). Nadzór nad pracą Dalstroju powierzono zastępcy naczelnika OGPU Gienrichowi Jagodzie.
14 listopada – mianowanie naczelnym dyrektorem Dalstroju Eduarda Bierzina.
18 listopada – utworzenie z rezerwy budżetowej ZSRR kapitału zakładowego Dalstroju w wysokości 20 mln rubli i zwolnienie go z podatków.

1932
4 lutego – przybycie do Zatoki Nagajewa Eduarda Bierzina, kierownictwa Dalstroju i niewielkiej grupy więźniów – specjalistów przemysłu górniczego.
20 marca – Rada Komisarzy Ludowych asygnuje 100 mln rubli dla Dalstroju. OGPU otrzymuje polecenie „niezwłocznie po otwarciu sezonu nawigacji przerzucić w rejon kopalni złota 5000 w pełni wyekwipowanych więźniów, a potem dodatkowo 20 000 więźniów w terminach określonych planem pracy”.
1 kwietnia – powstają Północno-Wschodnie Poprawcze Obozy Pracy (Siewiero-wostocznyje isprawitielno-trudowyje łagieria, w skrócie SWITŁ lub Siewwostłag), administracyjnie i finansowo podległe dyrektorowi Dalstroju Eduardowi Bierzinowi.
październik – uchwała KC WKP(b) wydzielająca terytorium działalności Dalstroju jako samodzielny obszar administracyjny wchodzący w skład Kraju Dalekowschodniego o powierzchni ok. 400 tys. km².
Likwidacja zjednoczenia „Sojuzzołoto”.

1933-1935
16 marca 1935 – uchwała Rady Komisarzy Ludowych ZSRR podsumowująca pracę Dalstroju: „…w okresie minionych trzech lat działalności «Dalstroju» osiągnięto znaczące sukcesy (…) w zagospodarowaniu rejonu Kołymy:

1. zakończono budowę nagajewo-magadańskiej bazy przeładunkowej (port w Zatoce Nagajewa), otwarto ruch kołowy do rejonów odkrywkowych kopalni złota. […] zorganizowano łączność telefoniczną z kopalniami i głównymi ośrodkami na wybrzeżu, otwarto żeglugę na rzece Kołymie i drogą morską przez Lenę na Kołymę [Północną Drogą Morską do ujścia Leny i dalej w górę rzeki]
2. położono podwaliny pod rozwój rolnictwa na Kołymie, […] rozpoczęto eksploatację łowisk na wybrzeżu […]
3. poszukiwania i badania geologiczne objęły znaczną część terytorium, rozpoczęto przemysłowe wydobycie złota na dużą skalę
4. poszukiwania geologiczne potwierdziły obecność złóż rudy cyny […]”.

1936
26 czerwca – uchwała Rady Komisarzy Ludowych ZSRR nakazuje Dalstrojowi objęcie badaniami geologicznymi rejonu między rzekami Kołymą i Indygirką; terytorium Dalstroju powiększa się do 70 tys. km².

1937
lipiec – głodówka protestacyjna około 200 komunistów więzionych w obozie tranzytowym w Magadanie; żądanie przyznania statusu więźniów politycznych. 250 więźniów stawia opór przy wywozie z Magadanu do obozów Kołymy. Grupowe głodówki protestacyjne uwięzionych komunistów walczących o status więźniów politycznych w różnych obozach Kołymy.
Masowy napływ więźniów w związku z represjami Wielkiego Terroru.
14 sierpnia – przybycie pisarza Warłama Szałamowa z etapem więźniów do Magadanu (spędzi w łagrach Kołymy 15 lat i 2 lata na zsyłce).
2 grudnia – przybycie do Magadanu na statku „Nikołaj Jeżow” grupy funkcjonariuszy NKWD z Moskwy, m.in. K.A. Pawłowa, S.N. Garanina, prokuratora L.P. Metielowa, którzy mają przeprowadzić czystkę aparatu Eduarda Bierzina.
17 grudnia – aresztowanie w Magadanie naczelnika Siewwostłagu
I. Filippowa (później rozstrzelany).
19 grudnia – aresztowanie Eduarda Bierzina w drodze do Moskwy na urlop.
Zaostrzenie reżimu obozowego: dwunastogodzinny dzień pracy, zmniejszenie racji żywnościowych.

1938
4 marca – Rada Komisarzy Ludowych ZSRR przekazuje Dalstroj pod zarząd NKWD. Zmiana nazwy na GUSDS „Dalstroj” (Gławnoje uprawlenije stroitielstwa dalniego siewiera – Zarząd Główny Budownictwa Dalekiej Północy).
11 czerwca – rozkaz nowego naczelnika Dalstroju Karpa Pawłowa, na mocy którego dzień pracy więźnia można przedłużać do 16 godzin, i ogłoszenie kampanii „wszyscy do prac górniczych” – przerzucanie więźniów z innych przedsiębiorstw Dalstroju do kopalni złota bez przygotowania zaplecza i zaopatrzenia. Znaczny wzrost śmiertelności wśród więźniów.
Trwa masowy napływ skazanych w ramach represji Wielkiego Terroru, w przepełnionych obozach panują straszne warunki. Rozstrzeliwanie więźniów skazanych przez trojkę NKWD (przewodniczący W. Spieranski, prokurator L.P. Mietielow, członek M.P. Kononowicz) w rejonie obozu specjalnego Serpantinka w pobliżu osiedla Chatynnach (k. Jagodnoje, 550 km na północ od Magadanu).
Aresztowania i śledztwa wśród więźniów i wolnonajemnych pracowników Dalstroju.
1 sierpnia – egzekucja Eduarda Bierzina w Moskwie.
wrzesień – aresztowanie naczelnika Siewwostłagu Stiepana Garanina pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Japonii (zginie w łagrach Peczorskich Obozów Pracy w 1950 roku).

1939
Przyznanie Magadanowi praw miejskich.
11 października – przybycie pisarki Jewgienii Ginzburg z etapem więźniów do Magadanu (spędzi w łagrach Kołymy 10 lat i 8 lat na zsyłce).

1941
19 marca – postanowienie Rady Komisarzy Ludowych ZSRR o powiększeniu terytorium Dalstroju o część wybrzeża Morza Ochockiego oraz dorzecze Jany w Republice Jakuckiej do łącznej powierzchni 2 266 000 km².
W związku z wybuchem wojny na Kołymę dociera mniej transportów żywności i zaopatrzenia. Dalstroj jest dostawcą wolframu i cyny dla przemysłu zbrojeniowego. Zmniejszenie racji żywnościowych, zwiększenie norm pracy, wprowadzenie 16-godzinnego dnia pracy, niezwalnianie z obozów więźniów, którym skończyły się wyroki.

1942
Dalstroj przedstawił raport za lata 1932-1942 dla Rady Komisarzy Ludowych ZSRR.
W dyspozycji Dalstroju były cztery statki oceaniczne i flota w Zatoce Nagajewa obsługujące wybrzeże Morza Ochockiego. Kołymska Żegluga Rzeczna posiadała 57 statków i 108 barek. Dalstroj miał 4014 samochodów ciężarowych i 856 traktorów. W 1942 roku awiacja Dalstroju liczyła 17 samolotów.
Na brzegu Zatoki Nagajewa wyrosło 20-tysięczne miasto Magadan – administracyjne centrum rejonu Kołymy.

1944
W maju wiceprezydent Stanów Zjednoczonych Henry Wallace odwiedził Magadan w drodze z Alaski do Chin w towarzystwie przedstawiciela Biura Informacji Wojennej USA (United States Office of War Information) prof. Owena Lattimora. 29 maja dyrektor Dalstroju I. Nikiszow raportował do Ławrientija Berii w Moskwie: „W dniach 24-26 maja włącznie b.r. wiceprezydent USA Wallace z trzema współpracownikami i czterema oficerami odwiedził Magadan. W mieście oglądał port, samochodowe warsztaty naprawcze, szkołę, jadalnię, sklep, magazyn futer, sowchoz hodowli świń 23 km od Magadanu, dom kultury”. Wallace był także zaproszony na uroczysty spektakl dla amerykańskich gości w Muzyczno-Dramatycznym Teatrze im. Gorkiego Dalstroju NKWD ZSRR.

1945
Napływ więźniów z: krajów strefy bałtyckiej, Polaków, Węgrów, Rumunów, Czechów, Niemców, Japończyków, a także rosyjskich jeńców wojennych i osób wywiezionych na roboty przymusowe do Niemiec – skazanych za „zdradę ojczyzny”.
29 października – uchwała Rady Komisarzy Ludowych i wynikający z niej rozkaz NKWD, nakazujący Dalstrojowi poszukiwanie rud uranu.

1948
28 lutego – na mocy rozkazu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR wydzielenie z Siewwostłagu Obozu Specjalnego nr 5, tzw. Brzegowego Łagru (Bierłag), o zaostrzonym, tzw. katorżniczym, reżimie dla więźniów politycznych z wysokimi wyrokami.
Na mocy uchwały Rady Ministrów ZSRR z 22 lutego i rozkazu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR z 27 lutego Dalstroj dostaje polecenie rozpoznania zasobów odkrytych rok wcześniej złóż uranu butugyczagskiego, peweckiego, suguńskiego i indygirskiego i wytypowania złóż nadających się do przemysłowego wydobycia.

1949
Początek przemysłowego wydobycia rud uranu. Utworzenie kombinatu nr 1 „Butugyczag”, nr 2 „Sugun” w Jakucji i nr 3 „Siewiernyj” w Peweku na Czukotce. Powołanie w strukturze Dalstroju specjalnego wydziału ds. poszukiwań i wydobycia uranu.

1953
5 marca – śmierć Stalina.
18 marca – na mocy uchwały Rady Ministrów ZSRR Dalstroj zostaje przekazany z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w gestię Ministerstwa Metalurgii ZSRR.
27 marca – dekret o amnestii Rady Najwyższej ZSRR, który praktycznie nie obejmuje więźniów politycznych. Zwolnienie z obozów dużej liczby więźniów kryminalnych. Wyraźna poprawa warunków w obozach.

1954
Likwidacja Obozu Specjalnego nr 5 Brzegowy Łagier (Bierłag) i przekazanie wszystkich jednostek obozowych do Zarządu Północno-Wschodnich Obozów Pracy Poprawczej USWITŁ.

1957
16 kwietnia – na mocy rozkazu MSW ZSRR początek likwidacji Zarządu Północno-Wschodnich Obozów Pracy Poprawczej USWITŁ. Istniejące obozy są przekazywane w administrację MSW Jakuckiej ASRR oraz Zarządu Kolonii Pracy Poprawczej podlegającego Urzędowi Spraw Wewnętrznych obwodu magadańskiego. Likwidacja większości obozów (część z nich istniała jednak jeszcze w latach sześćdziesiątych; w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Kołyma była miejscem zsyłki więźniów politycznych).

_____
Na podstawie:
1. S. Sigaczow, „Zarząd Główny Budownictwa Dalekiej Północy”, „Zarząd Północno-Wschodnich ITŁ”, „Północno-Wschodni ITŁ”, w: N. Ochotin, A. Roginski, red. „Łagry. Przewodnik encyklopedyczny”, oprac. Ośrodek Badań, Informacji i Upowszechniania Memoriał, Moskwa, tłum. R. Niedzielko, wyd. Ośrodek KARTA, Warszawa 1998, str. 103-106, 443-445.
2. A. Kokurin, Ju. Morukow, „Stalinskije strojki Gułaga 1930-1953”, Moskwa 2005, str. 368-469, 537.
4. A.S. Nawsardow, „Iz istorii złotodobyczi, snabżenija i razwitija transporta w naczalnyj period oswojenia rajona Wierchniej Kołymy (1928-1931)”, almanach „Krajewiedczeskije Zapiski” nr XIX, Magadan 1993, str. 93-105.
5. A. Kozłow, „Iz istorii kołymskich łagieriej (1932-1937)”, almanach „Krajewiedczeskije Zapiski”, nr XVII, Magadan 1991.
6. A. Kozłow, „Iz istorii kołymskich łagieriej (1937-1938)”, almanach „Krajwiedczeskije Zapiski”, nr XIX, Magadanskoje kniżnoje izdatielstwo, Magadan 1993.