WORKUTA
1931-1960

Obozy w Workucie założono w 1931 roku. Ich więźniowie mieli eksploatować złoża węgla kamiennego u podnóża gór Uralu Polarnego w północnej części Autonomicznego Okręgu Komi (później Komi ASRR), 160 km za kołem podbiegunowym. Nazwa Workuta pochodzi od miejscowej rzeki. Poczynając od 1931 roku, poszukiwania i wydobycie węgla były prowadzone przez Ekspedycję Uchtyjską OGPU i Uchtyjsko-Peczorski Obóz Pracy Poprawczej Uchtpeczłag, a w 1938 roku z Uchtpeczłagu wydzielono Workucki Obóz Pracy Poprawczej Workutłag.

Workuta, podobnie jak Kołyma, Norylsk, Karaganda, jest przykładem dużego regionu przemysłowego ZSRR zbudowanego na pracy niewolniczej więźniów. Workutłag był częścią wielkiego systemu obozowo-przemysłowego w Republice Komi i ważnym segmentem gospodarki ZSRR. W Workucie przez dwadzieścia pięć lat (1931-1956) więźniowie, zesłańcy i ludzie przymusowo osiedleni po odbyciu wyroków zbudowali od podstaw, na niezamieszkanych terenach, jedno z największych zagłębi węglowych w Związku Radzieckim: dwadzieścia dwie kopalnie węgla, infrastrukturę przemysłową, elektrownie, drogi, linie kolejowe, miasto Workutę i aglomerację piętnastu osiedli górniczych w tundrze: Rudnik, Gorniackij, Żeleznodorożnyj, Oktiabrskij, Komsomolskij, Siewiernyj, Chalmer-Ju, Mulda, Zapolarnyj, Promyszlennyj, Cementozawodskij, Worgaszor, Sowieckij, Jur-Szor i Zapadnyj.

Dotychczas opublikowane dane dotyczące śmiertelności więźniów w obozach Workuty są niepełne. W 1942 roku w Workutłagu zmarło 1315 osób (5% stanu obozu), w 1943 – 3948 (15,5%), w 1944 – 3144 (10,5%). W następnych latach współczynnik umieralności wynosił 2-3% stanu obozu. Całkowita liczba ofiar obozów Workuty nie jest ustalona.

Więźniowie obozów rejonu Workuty wykonywali następujące prace:

• budowa i obsługa kombinatu Workutstroj (potem Workutaugol)
• budowa kopalń i wydobycie węgla kamiennego
• budowa miasta Workuta, osiedli górniczych, lotniska
• budowa dwóch elektrowni cieplnych
• budowa i utrzymanie linii kolejowej do Workuty i Chalmer-Ju
• budowa linii energetycznych
• prace w tartaku, cementowni, cegielniach, zakładzie remontowym, obróbki drewna
• prace wiertnicze i załadunkowo-rozładunkowe
• prace rolnicze w ośmiu sowchozach
• budowa barek
• poszukiwania geologiczne
• prace projektowe w biurach budowlanych.

Liczba więźniów:

Ekspedycja Uchtyjska OGPU 1931 rok – 824.

Naczelnicy ekspedycji:
1929 – S.F. Sidorow
1929-1931 – J.M. Moroz

Liczba więźniów w Uchtyjsko-Peczorskich Obozach Pracy Poprawczej (tylko część z nich pracowała w Workucie):
1932 – 9012
1933 – 20 886
1934 – 22 612
1935 – 20 965
1936 – 23 482
1937 – 31 035
1938 – 54 792

Naczelnik Uchtpeczłagu
1931-1938 – J.M. Moroz

Liczba więźniów w Workuckich Obozach Pracy Poprawczej Workutłag i Rieczłag (część Workutłagu w latach 1949-1954), średnio rocznie:
1938 – 15 009
1939 – 17 923
1940 – 16 509
na 1 stycznia każdego roku:
1941 – 19 080
1942 – 28 588
1943 – 27 793
1944 – 25 333
1945 – 39 711
1946 – 52 195
1947 – 63 519
1948 – 62 525
1949 – 66 330 Rieczłag – 7474; ogółem: 73 804
1950 – 62 676 Rieczłag – 25 024; ogółem: 87 700
1951 – 72 940 Rieczłag – 27 547; ogółem: 100 487
1952 – 41 677 Rieczłag – 35 459; ogółem: 77 136
1953 – 36 861 Rieczłag – 35 451; ogółem: 72 312
1954 – 33 087 Rieczłag – 37 654; ogółem: 70 741
1955 – 52 453
1956 – 50 515
1957 – 49 646
1959 – 20 785
1960 – 15 338

Naczelnicy Workutłagu:
1938 – W.Cz. Popow (?)
1938-1943 – L.A. Tarachanow
1943-1947 – M.M. Malcew
1947-1952 – A.D. Kuchtikow
1952 – S.I. Diegtiew
1953-1959 – G.M. Prokopiew
1959 – P.J. Titow

Kalendarium

1929
6 lipca – Ekspedycja Uchtyjska OGPU wyrusza na poszukiwania ropy naftowej i innych surowców naturalnych w rejonie rzek Peczory, Uchty, Iżmy i Workuty. Skład ekspedycji: kilka osób kierownictwa, żołnierze ochrony, 139 więźniów, wśród nich wielu geologów i inżynierów górnictwa. Trasa ekspedycji: na parowcu „Gleb Bokij” z portu Kiem na Morzu Białym do Archangielska, na statku „Umba” do ujścia Peczory do Morza Barentsa, w górę Peczory do ujścia Iżmy – na barkach ciągniętych przez holownik, w górę Iżmy na 18 łodziach ciągniętych przez więźniów idących brzegiem.
21 sierpnia – dotarcie do punktu przeznaczenia – osiedla Czibju (dzisiaj miasto Uchta). Budowa bazy ekspedycji. Rozpoczęcie prac geologiczno-poszukiwawczych oraz wydobycia ropy naftowej: 12-godzinny dzień pracy, bez dni wolnych, niewystarczające zaopatrzenie w żywność. Duża śmiertelność wśród więźniów z powodu głodu i chorób.

1930
Odkrycie przez geologa G.A. Czernowa bogatych złóż węgla kamiennego nad rzeką Workutą, tzw. Zagłębie Peczorskie.

1931
27 marca – uchwała Rady Pracy i Obrony ZSRR „O rozwoju przemysłu wydobywczego węgla kamiennego i rozszerzeniu poszukiwań geologicznych w Zagłębiu Peczorskim”.
maj – przybycie w rejon rzeki Workuty wysłanej z Czibju ekspedycji pod kierownictwem więźnia geologa Nikołaja Inkina mającej rozpoznać odkryte złoża węgla kamiennego.
6 czerwca – przemianowanie Ekspedycji Uchtyjskiej na Uchtyjsko-Peczorski Obóz Pracy Poprawczej Uchtpeczłag.

1932
13 listopada – uchwała Rady Pracy i Obrony ZSRR powołująca Uchtyjsko-Peczorskie Zjednoczenie OGPU, któremu zlecono poszukiwanie i eksploatację bogactw naturalnych i wszystkie związane z tym prace pomocnicze: budowę dróg, kolei, osiedli i obozów.
Budowa pierwszej prymitywnej sztolni o nazwie „Rudnik nr 1” na prawym brzegu rzeki Workuty.

1933
czerwiec – początek budowy kolei wąskotorowej długości 70 km łączącej „Rudnik nr 1” z bazą przeładunkową Workuta–Wom w ujściu rzeki Workuty do Usy.

1934
1 września – uruchomienie przemysłowego wydobycia w kopalni „Rudnik nr 1”.
Polecenie dla Uchtpeczłagu budowy południowego odcinka linii kolejowej z Workuty na Półwysep Jugorski na wybrzeżu Morza Barentsa; północny odcinek miała budować Ekspedycja Wajgacka OGPU (projektu nie zrealizowano).
Ukończenie kolei wąskotorowej do Workuty-Wom.

1936
Początek budowy kopalni nr 1 „Kapitalnaja” – głównej kopalni Workuty; planowane wydobycie: 750 tysięcy ton węgla rocznie.
Głodówka protestacyjna i odmowa wychodzenia do pracy trockistów, eserów i mienszewików z żądaniem przyznania im statusu więźniów politycznych.

1938
Przybycie z Moskwy lejtnanta GB Jefima Kaszkietina-Skomorowskiego, który ma za zadanie przeprowadzić czystkę wśród więźniów trockistów w ramach kampanii Wielkiego Terroru; skazani na śmierć przez trojkę zostali skoncentrowani w obozie karnym kirpicznyj zawod (cegielnia) 30 km na południe od miasta nad rzeką Juń-Jaga.
marzec – egzekucja 524 więźniów w nieznanym miejscu w tundrze w rejonie obozu kirpicznyj. W sumie w latach 1937-1938 rozstrzelano 604 więźniów Workutłagu.

1939
10 maja – utworzenie na bazie jednostek obozowych Uchtpeczłagu Workucko-Peczorskiego Obozu Pracy Poprawczej Workutłag (wydobycie węgla) i Północnego Obozu Kolejowego Siewżełdorłag (dla budowy linii kolejowej do Workuty).
21 sierpnia – aresztowanie naczelnika Workutłagu Jakowa Moroza (w 1940 roku został skazany na śmierć i rozstrzelany).
Powołanie wielobranżowego zjednoczenia Workutstroj dla budowy i eksploatacji workuckiego zagłębia węglowego.

1940
Napływ osób aresztowanych na wschodnich terenach Polski zajętych przez ZSRR w 1939 roku.
14 maja – wydzielenie z Obozu Północnego Kolejowego (Siewżełdorłag) samodzielnego Obozu Północnopeczorskiego (Siewpieczłag) z zadaniem budowy odcinka trasy kolejowej Kożwa – Workuta długości 457 km (potem więźniowie tego obozu budowali linie i bocznice kolejowe w Workucie i okolicach, w tym kolej do Chalmer-Ju).

1941
Budowa nowych kopalń nr 2, 3, 4 i intensyfikacja wydobycia węgla i budowy kolei do Leningradu w związku z zajęciem przez wojska niemieckie Donieckiego Zagłębia Węglowego na Ukrainie. Zmniejszenie norm żywienia, wysoka śmiertelność wśród więźniów do końca wojny.
12 sierpnia – amnestia dla obywateli polskich ogłoszona dekretem Rady Najwyższej ZSRR na podstawie układu Sikorski-Majski z 30 lipca 1941 roku. Zwalnianie większości polskich więźniów i zesłańców, którzy zasilają szeregi Armii Polskiej w ZSRR pod dowództwem gen. Władysława Andersa.
17 listopada – utworzenie obozu w rejonie Inty – Intałag
na bazie jednostek obozowych Workutłagu dla rozpoznania i eksploatacji intyjskiego złoża węgla kamiennego.
23 grudnia – ukończenie Peczorskiej Magistrali Kolejowej łączącej Workutę z Leningradem i siecią kolejową ZSRR.

1942
Rozpoczęcie budowy kopalń nr 5 i 6, uruchomienie elektrociepłowni TEC-1.

1943
19 kwietnia – dekret Rady Najwyższej ZSRR wprowadzający karę robót katorżniczych (wydłużony czas ciężkiej pracy fizycznej, surowszy reżim obozowy) dla „popleczników okupantów faszystowskich”. W rzeczywistości skazywano na nią niemal wszystkich uczestników ruchów narodowowyzwoleńczych na Ukrainie i w republikach bałtyckich, Polaków, żołnierzy Armii Krajowej, a także Węgrów, Rumunów, Czechów i Japończyków.
Rozpoczęcie budowy kopalń nr 7, 9, 10, 12.
listopad – nadanie Workucie praw miejskich.

1944
1 marca – przemianowanie kombinatu Workutstroj na Workutaugol.

1945
Masowy napływ więźniów z krajów ponownie zajmowanych przez Armię Czerwoną: Estonii, Litwy, Łotwy, Polski oraz Niemców i Ukraińców.
Rozpoczęcie budowy kopalń nr 17, 18, 19, 25, 26 i 27.

1946
Otwarcie lotniska pasażerskiego w Workucie.

1948
27 sierpnia – na mocy rozkazu Ministerstwa Spraw Zagranicznych ZSRR z dnia 27 lutego powstaje obóz specjalny nr 6, tzw. Rzeczny Łagier (Rieczłag, Riecznoj Łagier), z najcięższym, katorżniczym reżimem. Zsyłani są do niego więźniowie polityczni. W obozach Rieczłagu więźniowie noszą numery obozowe naszyte na ubraniu: na plecach, kolanie i czapce. Zgodnie z rozporządzeniem są wykorzystywani do najcięższych prac.

1949
Budowa kopalń nr 12, 14, 16, 29.

1950
Budowa kopalń nr 30 i 32.

1953
5 marca – umiera Józef Stalin.
27 marca – dekret o amnestii Rady Najwyższej ZSRR, który praktycznie nie obejmuje więźniów politycznych. Zwolnienie z obozów dużej liczby więźniów kryminalnych. Wyraźna poprawa warunków w obozach.
1 kwietnia – wyłączenie kombinatu Workutaugol z gestii Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i podporządkowanie Ministerstwu Przemysłu Węglowego ZSRR.
lipiec – strajki więźniów w wielu obozach Workutłagu;
pod koniec lipca 15 600 więźniów odmawia wyjścia do pracy. Główne żądanie strajkujących to rewizja i zmniejszenie wyroków więźniom politycznym, a w konsekwencji zwolnienie ich z obozów.
26 lipca – więźniowie zespołu obozowego nr 3 odbijają
77 uczestników protestu zamkniętych w karcerze; w czasie akcji ginie dwóch więźniów zastrzelonych przez strażników.
1 sierpnia – krwawa pacyfikacja strajku w obozie nr 10 przy kopalni nr 29; otwarcie ognia z broni maszynowej z wieżyczek strażniczych do 350-400 więźniów stojących za bramą łagru; zginęły 42 osoby, 11 zmarło od ran, 41 zostało ciężko rannych, 83 lekko rannych. Pacyfikacja strajków w innych obozach groźbami, perswazją i wprowadzeniem drobnych ulg.
sierpień – pacyfikacja strajków, aresztowanie 29 „organizatorów sabotażu” (skazani na wieloletnie wyroki) i 280 „aktywnych uczestników”; 883 uczestników protestów umieszczono w dwóch specjalnie wydzielonych obozach.

1954
26 maja – likwidacja obozu specjalnego nr 6, Rieczłagu (łagier – Rzeczny Łagier).

1955
26 sierpnia – uchwała rządu ZSRR o przejściu kombinatu Workutaugol na wolnonajemną siłę roboczą (ten proces zakończono w 1960 roku). Stopniowe przeprowadzanie rewizji wyroków i zwalnianie więźniów z obozów.
Uchwała rządu ZSRR zezwalająca większości Polaków w ZSRR, w tym więzionym w łagrach, na wyjazd do Polski.

1956
Repatriacja Polaków, Niemców, Łotyszów, Litwinów, Estończyków i obywateli innych narodowości.

1957
25 marca – podpisanie umowy między rządem ZSRR a rządem PRL w sprawie terminu i trybu dalszej repatriacji z ZSRR osób narodowości polskiej.
W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych Republika Komi i Workuta były miejscem odbywania wyroków i zsyłki rosyjskich dysydentów.

_____
Na podstawie:
1. S. Filipow, S. Sigaczow, „Workucki ITŁ”, S. Kriwienko, „Uchtyjska Ekspedycja OGPU”, D. Szkapow, „Riecznoj Łagier”, w: N. Ochotin, A. Roginski, red., „Łagry. Przewodnik encyklopedyczny”, oprac. Ośrodek Badań, Informacji i Upowszechniania Memoriał, Moskwa, tłum. R. Niedzielko, wyd. Ośrodek KARTA, Warszawa 1998, str. 454-455, 503-504, 531-532.
2. P. Niegrietow, „Pocztowyj Jaszczik Nr 223. Kak naczinałas’ Workuta”, w: I.Ł. Kuzniecowa, red., „Pieczalnaja Pristań”, Syktywkar 1991, str. 243, 245.
3. S. Sigaczow, „Łagry OGPU-NKWD-MWD ZSRR w regionie workuckim” w: „Więźniowie łagrów w rejonie Workuty”, A. Knyt, A. Gurianow, red., oprac. Ośrodek Badań, Informacji i Upowszechniania Memoriał, Moskwa i Ośrodka KARTA, wyd. Ośrodek KARTA, Warszawa 1999.
4. A.N. Kaniewa, „Uchtpeczłag 1929-1938”, w: N. Ochotin, A. Roginski, red., „Zwieńja. Istoriczeskij almanach”, Moskwa 1991, str. 333, 335-336.
5. M.B. Rogaczow, „Operacja po prikazu 00409 w Uchto-Peczorskom ITŁ”, w: M.B. Rogaczow, red., i in., „Pokajanie: Martirołog”, t. 8, cz. 2; Syktywkar, 2006, str. 196, 203-205.
6. W.A. Kozłow, O.W. Ławinskaja, red., „Istorija stalinskogo Gułaga. Wosstanija, bunty i zabastowki zakluczonnych”, t. 6, wyd. ROSSPEN, Moskwa 2004, str. 519-523, 526-527.